امام مهدى عليه السلام و مسئله‏ طول عُمر

تولّد امام مهدى عليه السلام در سحرگاه نيمه‏ شعبان سال (256 ه.ق) مورد تأئيد همه دانشمندان شيعه و بسيارى از دانشمندان پيرو مكتب خلفاست اين نوشتار ضمن بررسى پيشينه‏ى اين موضوع از كتب علماى شيعه به بررسى آيات، روايات پيامبر صلى الله عليه وآله وسلم و از منظر عقل و نگاه علوم تجربى به اين مسئله پرداخته است.
طبق روايات، امام مهدى عليه ‏السّلام كه در آخر الزمان ظهور خواهد كرد و جهان را پر از عدل و داد خواهد ساخت، فرزند امام حسن عسكرى عليه‏ السّلام است كه در نيمه‏ى شعبان سال 256 ه. ق متولّد شده است.
اين حقيقت، مورد تأييد همه‏ى دانشمندان شيعه‏ى اماميه و جمع كثيرى از دانشمندان اهل سنّت است.(1)
معناى روشن اين سخن، آن است كه آن ذخيره‏ى الهى، داراى عُمرى طولانى است. تاكنون، بيش از هزار و صد پنجاه سال از عمر مبارك آن حضرت گذشته است.
داشتن طول عمر، به اين اندازه بر خلاف عرف و عادتى است كه در ميان مردم جهان جريان دارد.
موضوع طول عمر در عصر حاضر، امرى حل شده است، و حدّاكثر، از حدّ يك استبعاد ابتدايى فراتر نمى‏رود؛ زيرا، در همين سال‏ها و دهه‏هاى اخير، در روزنامه‏ها و مجلات، به نام افرادى بر مى‏خوريم كه عمرهايى در حد صد و پنجاه تا دويست و پنجاه سال داشته‏اند.(2)
آرى، مسئله‏ طول عمر امام زمان عليه ‏السّلام از ديد ما، نه يك ايراد، بلكه يك استبعاد و اظهار تعجّب است، اما از آن جا كه مخالفان شيعه، همين استبعاد را يك اشكال تلقّى كرده و درباره‏ى آن به بزرگ ‏نمايى پرداخته‏اند و تا آن جا پيش رفته‏اند كه مسئله‏ى طول عمر امام مهدى عليه ‏السّلام را دليل انكار وجود آن حضرت قرار داده‏اند، خود را ملزوم مى‏دانيم كه اين مسئله را بررسى كنيم و به منظور روشن شدن اذهان و رفع استبعاد از فكر و انديشه‏ى مخالفان، مطالبى را تقديم داريم.

پيشينه‏ى مسئله‏ طول عُمر
از نخستين سال‏هاى پيدايش مشكلى به نام طول عمر امام زمان عليه ‏السّلام، اندكى بيش از دّه قرن مى‏گذرد. از آن روزگار تاكنون، همواره، از سوى مخالفان موضوع امامت، به مسئله‏ى طول عمر امام مهدى عليه‏ السّلام دامن زده شده است.

تقسيم كتب شيعه
آثار و تأليفات دانشمندان شيعه را از منظر (مسئله‏ طول عمر)، به طور مشخّص، مى‏توان به دو دسته تقسيم كرد:
دسته‏ى يكم، آثارى است كه به طور تقريب. قبل از سال 370 ه. ق تأليف شده است.
دسته‏ى دوم، آثارى است كه پس از تاريخ ياد شده به رشته‏ى تحرير در آمده است.
در آثار دسته‏ى نخست، هيچ اثرى از مسئله‏ى طول عمر حضرت مهدى عليه ‏السّلام ديده نمى‏شود. و اين، بدان معنا است كه عمر مبارك حضرت مهدى عليه ‏السّلام تا اين زمان، طبيعى مى‏نموده، لذا از ناحيه‏ى طول عُمر ايشان، پرسشى در اذهان جامعه‏ى آن روز وجود نداشته است. 
از آثار اين دوره مى‏توان از بصائر الدرجات، نوشته‏ى محمد بن حسن صفارقمى (در گذشته‏ى 290 ه.ق) و كافى، اثر شيخ كلينى رازى (در گذشته‏ى 329 ه. ق) و شرح الأخبار في فضائل الأئمة الأطهار، نوشته‏ى قاضى نعمان بن محمد تميمى مغربى (در گذشته‏ى 363 ه. ق) و كتاب الغيبة، اثر (3)شاگرد برجسته‏ى شيخ كلينى، محمّد بن ابراهيم نعمانى(4) معروف به (ابن أبى زينب) نام برد.

گرچه تاريخ درگذشت دانشمند اخير، به درستى معلوم نيست، امّا از اين كه وى، در اثر خود، هيچ سخنى از مسئله‏ى طول عمر به ميان نياورده... است، چنين بر مى‏آيد كه تا زمانى كه او كتاباش را مى‏نوشته، عمر امام عصر عليه‏ السّلام، عمرى متعارف بوده و از ناحيه‏ى طول عمر آن حضرت، هنوز پرسشى در اذهان آحاد جامعه‏ى اسلامى وجود نداشته است و دانشمند ياد شده نيز، احتمالاً، به همين دليل، متعرض اين مسئله نشده است. از همين‏جا مى‏توان حدس زد كه درگذشت اين عالم بزرگوار، به احتمال زياد، قبل از سال 375 ه. ق بوده است؛ زيرا، مشكل طول عمر، در دهه‏هاى پايانى سده‏ى چهارم ه ق مطرح بوده است و دانشمندانى كه در اين زمان مى‏زيسته‏اند، متعرّض آن شده‏اند.

مرز نهايى عمر متعارف
شواهد موجود، نشان مى‏دهد كه در دهه‏هاى آخر سده‏ى چهارم ه.ق، دانشمندان و توده‏هاى مردم، مرز نهايى عمر متعارف را صد و بيست سال مى ‏دانسته‏اند و عمر مبارك امام زمان عليه ‏السّلام در سال 375 ه.ق از اين حدّ گذشته و حالت غيرمتعارف پيدا كرده است. از اين زمان به بعد، در ميان بخش‏هايى از مردم، و حدّاقل در ميان افراد بهانه‏جو، پرسش‏هايى در مورد طول عمر آن حضرت پديد آمده است.

شيخ صدوق نخستين پژوهنده‏ى طول عمر امام مهدى عليه ‏السّلام
اسناد و مدارك موجود، نشان مى‏دهد، نخستين دانشمندى كه به طرح مسئله‏ى طول عمر امام زمان عليه ‏السّلام پرداخته، ابو جعفر محمّد بن على ابن بابويه قمى، معروف به (شيخ صدوق) (در گذشته‏ى 381 ه.ق) است. وى، در كتاب خود، كمال الدين و تمام النعمة(5) به تفصيل، به مسئله‏ى طول عمر پرداخته و به پرسش‏هاى مخالفان مسئله‏ى طول عمر امام مهدى عليه‏ السّلام پاسخ گفته است.
وى، فصل جامعى از كتاب ياد شده را به زندگى (معمّرين) اختصاص داده است و ده‏ها نفر از معمّرين را كه عُمرى بيش از صد و بيست سال داشته‏اند، نام مى‏برد و شرح حال و زندگى هر يك از آنان را به صورت مختصر ذكر مى‏كند.
در ميان اين جمعيّت، كه بسيارى از آنان قبل از اسلام و شمارى پس از اسلام مى‏زيسته‏اند - عُمرهايى بين صد و بيست تا سه هزار سال به چشم مى‏خورد.
مؤلف ارج‏مند، در پايان اين فصل از كتاب خود مى‏نويسد: 
خيرهايى كه در مورد افراد داراى عمر طولانى ذكر كردم، اختصاص به شيعه ندارد، بلكه مخالفان ما نيز اين خبرها را از طرق مختلف نقل كرده‏اند و بر آن صحه گذارده‏اند.(6)
از نبى اكرم صلّى ‏اللّهُ‏ عليه‏ وآله ‏وسلّم نيز روايت شده كه فرمود:
آن چه در ميان امّت‏هاى پيشين روى داده، همانند آن، در ميان اين امّت نيز وجود خواهد داشت.
حال كه عمر طولانى در ميان پيشينيان به حقيقت پيوسته، چرا برخى قائم آل محمد صلّى ‏اللّهُ‏ عليه ‏وآله ‏وسلّم را به خاطر عُمر طولانى‏اش انكار مى‏كنند، بخصوص كه در مورد ايشان، خبرهاى فراوانى از نبى اكرم صلّى ‏اللّهُ ‏عليه‏ وآله ‏وسلّم و امامان معصوم عليه ‏السّلام به ما رسيده است(7)؟!
قابل ذكر است كه مرحوم صدوق، مسئله‏ى طول عمر حضرت مهدى عليه‏ السّلام را تنها از طريق (تجربه‏ى تاريخى) و افراد داراى عمر طولانى، مورد بررسى قرار داده، و متعرض ساير ادله‏اى كه در بحث طول عمر مى‏توان بدان استناد كرد، نشده است.

سده‏ى پنجم
1- شيخ مفيد
عالم ديگرى كه در اويل سده‏ى پنجم ه.ق، به مسئله‏ى طول عمر امام زمان عليه ‏السّلام پرداخته، محمّد بن محمّد بن نعمان، معروف به (شيخ مفيد)، (413 - 336 ه.ق) است.
وى امكان طول عمر را در مورد حضرت مهدى عليه ‏السّلام از دو ديدگاه مورد بررسى قرار داده است:
نخست، از راه تجربه‏ى تاريخى وارد شده است و جمع زيادى از پيروان اديان و ملل مختلف را كه عمرى دراز داشته‏اند، ذكر كرده، سپس با استناد به قرآن، از نوح پيامبر عليه ‏السّلام نام مى‏برد كه در ميان قوم‏اش، نهصد و پنجاه سال اقامت كرد(8).

2- كراجكى
عالم ديگر سده‏ى پنجم، محمّد بن على بن عثمان كراجكى (در گذشته‏ى 449 ه.ق) است. وى، از جمله‏ى عالمانى است كه به تفصيل، پيرامون مسئله‏ى طول عمر امام مهدى عليه ‏السّلام سخن گفته و اثر مستقلى به نام كتاب البرهان على صحّة طول عمر الأمام صاحب الزمان تأليف كرده است.(9)
دانشمند ياد شده، نخست، به قرآن كريم استناد مى‏كند و عمر طولانى نوح و خضر را يادآور مى‏ شود، سپس از ابليس نام مى‏ برد كه به تصريح قرآن، از روزگار آدم، و حتّى پيش از آن، تاكنون زنده است.
وى، سپس، جمع كثيرى از معمّرين را ذكر مى‏كند كه از عُمر دراز برخوردار بوده‏اند، و عمر طولانىِ آنان، افزون بر امّت اسلامى، مورد قبول يهوديان و مسيحيان نيز قرار دارد.(10)

3- شيخ طوسى
سومين دانشمندى كه در سده‏ى پنجم، متعرض مسئله‏ى طول عمر شده و براى پاسخگويى به اين مشكل، به چاره‏ جويى پرداخته، محمّد بن حسن طوسى (460 - 385 ه.ق) است.
وى، در كتاب الغيبه، مسئله‏ى طول عُمر حضرت مهدى عليه‏ السّلام را از دو منظر مورد بررسى قرار داده است:
نخست، به احاديثى تمسك مى‏كند كه صاحبان صحاح اهل سنّت در مورد دجّال نقل كرده‏اند كه در زمان رسول خدا عليه ‏السّلام متولّد شده است و به حيات خود ادامه مى‏دهد تا در آخر الزمان خروج كند.
دوم، به (تجربه‏ى تاريخى) استناد مى‏كند و نمونه‏هاى متعدّدى از (معمّرين) را ذكر مى‏كند(11)

سده‏ى ششم
امين الاسلام طبرسى
امين الاسلام فضل بن حسن طبرسى، از دانشمندان سده‏ى ششم ه.ق است. نظر به اين كه عمر طولانى هم در قرآن آمده، مانند عمر نوح و مسيح، و هم مورّخان، در تاريخ، از افرادى با عمر طولانى نام برده‏اند، به همين دليل، دانشمند ياد شده، طول عمر را مسئله‏اى عادى مى‏داند و آن را امرى خارق العاده به شمار نمى‏آورد و معتقد است كه طولانى شدن زمان، وجود حيات را نفى نمى‏كند.
وى، افزون بر استناد به دو دليل گذشته، به قدرت الهى نيز تمسك مى‏كند و مى‏نويسد:
حال كه ثابت شد كه خداوند سبحان، به شمارى از انسان‏ها، اعم از پيامبران و غير آنان، عمر طولانى داده و اين اقدام بر خلاف قدرت و حكمت خداوند نيست، چرا عُمر طولانى صاحب الزمان عليه ‏السّلام انكار مى‏شود، بخصوص كه او، حجّت خداوند بر بندگان‏اش است و خليفه‏ى خدا است در زمين؟!
آرى، خداوندى كه به نوح و خضر و عيسى و... عمر طولانى داده، قادر است به امام صاحب الزمان عليه ‏السّلام نيز عمر طولانى دهد. دانشمند ياد شده، سپس از نگاه اعجاز به مسئله‏ى طول عمر مى‏نگرد؛ چرا كه پيامبران و امامان، از قدرت اعجاز برخوردارند(12) و ممكن است در مسئله‏اى مانند طول عمر، از آن بهره گيرند.(13)

سده‏ى هفتم
1- خواجه نصير طوسى
خواجه نصير الدين طوسى (672 - 597 ه.ق) در بررسى مسئله‏ى طول عمر، از دو دليل استمداد جسته است:
نخست، به دليل قدرت و علم خداوند تمسك مى‏كند و مى‏گويد، كسى كه اعتقاد داشته باشد كه خداوند، قادر و عالم است، مسئله‏ى طول عمر نزد او، امرى بعيد نخواهد بود.
سپس، از دليل (تجربه‏ى تاريخى) بهره مى‏گيرد و از افرادى نام مى‏برد كه از عمر درازى برخوردار بودند و هم اكنون نيز زنده‏اند، مانند خضر و الياس (از پيامبران) و دجّال و سامرىّ (از شقاوت‏مندان).
وى در بيان نتيجه‏ى بحث مى‏نويسد:
حال كه در دو سوى اين مسئله، يعنى هم در جانب پيامبران خدا و هم در جانب دشمنان خدا، داشتن طول عمر جايز است، چرا در جانب وسط كه اولياى خدا باشند، طول عمر جايز نباشد؟!(14)

2- محقّق اربلى
على بن عيسى اربلى (در گذشته‏ى 693 ه.ق) مسئله‏ى طول عمر را امرى عادى به حساب مى‏آورد و براى اثبات آن، نخست، به قرآن كريم استناد. مى‏كند كه به صراحت، عمر طولانى را براى نوح پيامبر مورد تأييد قرار داده است. سپس به رواياتى تمسّك جسته است كه براساس آن، خضر. طولانى‏ترين عُمر را در ميان فرزندان آدم دارد.
وى، آن‏گاه، به تاريخ مراجعه مى‏كند و شمار زيادى از افراد داراى عمر طولانى را نام مى‏برد كه پيش از اسلام و يا معاصر بعثت رسول اكرم صلّى ‏اللّهُ‏ عليه ‏وآله ‏وسلّم در ميان عرب و غيرعرب مى‏زيسته‏اند.
وى، سپس، به دليل قدرت خداوند تمسك مى‏كند و طول عمر حضرت مهدى عليه ‏السّلام را در پرتو قدرت الهى، كاملاً، ممكن و عملى مى‏داند.(15)
قابل ذكر است كه محقّق اربلى. در بحث طول عمر، تا حدود زيادى تحت تأثير امين الاسلام فضل بن حسن طبرسى قرار دارد.

3- ابن ميثم بحرانى
كمال الدين ميثم بن على بن ميثم بحرانى (699 - 636 ه.ق)، مسئله‏ى طول عمر حضرت مهدى عليه ‏السّلام را نه يك اشكال، بلكه آن را يك استبعاد مى‏داند و براى رفع استبعاد، به سه دليل تمسك مى‏كند: 
نخست، به (تجربه‏ى تاريخى) استناد مى‏كند و با مراجعه به اخبار معمّرين، مقدار عمر حضرت مهدى عليه‏ السّلام، و حتّى بيش از آن را امرى عادى به حساب مى‏آورد. سپس، به قرآن مراجعه مى‏كند و از اقامت نهصد و پنجاه ساله‏ى نوح در ميان قوم‏اش نام مى‏برد. آن‏گاه به سنّت مراجعه مى‏كند و از داستان خضر و الياس و دجال و سامرىّ نام مى‏برد. حيات اين دو پيامبر و حيات دجّال و سامرى، مورد اتفّاق فريقين است.(16)

سده‏ى هشتم
علاّمه‏ى حلّى 
حسن بن يوسف بن مطّهر، معروف به علاّمه‏ى حلّى، (726 - 648 ه.ق) از بزرگان علماى شيعه در سده‏ى هشتم ه.ق است.(17)
دانشمند ياد شده، مسئله‏ى طول عمر حضرت مهدى عليه ‏السّلام را نه يك اشكال، بلكه يك استبعاد مى‏داند، آن هم استبعادى ضعيف.
وى، براى رفع استبعاد، به دو دليل تمسك مى‏كند:
نخست، اين‏كه امكان عمر طولانى، امرى مسلّم و ترديدناپذير است. 
دوم اين‏كه عمر طولانى، در گذشته‏ى تاريخ، واقع شده است.(18)           


پی نوشت‌ها
(1) ر.ك: (امام مهدى منتظر در نهج‏البلاغه)، نوشته‏ى مهدى فقيه ايمانى. در اين كتاب، نام صد و دو نفر از دانشمندان اهل سنّت ذكر شده كه همگى، به ولادت امام مهدى عليه ‏السّلام در سال 255 يا 256 ه.ق تصريح كرده‏اند.
در كتاب دفاع عن الكافى نوشته‏ى هاشم حبيب العميدى، جلد دوم، بيست و شش نفر به اين آمار افزوده شده است.
(2) سالنامه‏ى پارس، ص 100 (نقل از كتاب شيعه چه مى‏گويد؟ ص 287، حاج سراج انصارى).
(3) شرح الأخبار في فضائل الأئمة الأطهار، چاپ مؤسّسه‏ى انتشارات اسلامى وابسته به جامعه‏ى مدرسين حوزه‏ى علميّه‏ى قم.
(4) طبقات أعلام الشيعه،آقا بزرگ تهرانى، ج 1، ص 230، دارالكتاب العربى، چاپ يكم، 1390 ه. ق.
(5) كمال الدين و تمام النعمة، ص 576 - 553.
(6) قابل ذكر است كه شمارى از دانشمندان اهل سنت، از جمله ابو حاتم سيستانى، كتاب مستقلى در مورد (معمّرين) تأليف كرده است.
(7) كمال الدين و تمام النعمة، ص 576.
(8) مضفات شيخ مفيد، ج 3، ص 103 - 93، با تحقيق سيّد محمد قاضى، چاپ كنگره‏ى هزاره‏ى شيخ مفيد، چاپ اوّل، سال 1413 ه.ق
(9) اين كتاب، هم اكنون بخشى از جلد دوم كنز الفوائد را تشكيل مى‏دهد.
(10) ) كنز الفوائد، محمّد بن على بن عثمان كراجكى، ج 2، ص 158 - 114، با تحقيق شيخ عبدالله نعمه، انتشارات دارالذخائر، قم، 1410 ه.ق.
(11) 11) كتاب الغيبه، محمّد بن حسن طوسى، ص 126 - 113، با تحقيق عبادالله تهرانى و على احمد ناصح، مؤسسّه‏ى معارف اسلامى، قم، چاپ اوّل، 1411 ه.ق.
(12) پيروان برخى از فرق اسلامى، اين اقدام اوليا را كرامت ناميده‏اند، نه معجزه.
(13) اعلام الورى يأعلام الهدى، امين الاسلام فضل بن حسن طبرسى، ج 2، ص 310 - 305 با تحقيق مؤسّسه‏ى آل البيت، چاپ اول، 1417 ه.ق.
(14) تلخيص المحصل (المعروف به (نقدالمحصّل))، خواجه نصرالدين طوسى، ص 433، دارالاضواء، چ دوم، بيروت، لبنان، 1405 ه.ق.
(15) كشف الغمه في معرفة الأئمه، على بن عيسى اربلى، ج 2، ص 488، به بعد، با تحقيق سيدهاشم رسولى، چاپ علميّه، قم، 1381 ه.ق.
(16) قواعد المرام في علم الكلام، كمال الدين ميثم بن على بن ميثم بحرانى، ص 191، چا مهر، چاپ اوّل، قم، 1398 ه.ق.
(17) طبقات أعلام الشيعه، آقا بزرگ تهرانى، ج 5. ص 52 دارالكتاب العربى چاپ اول 1975 م.
(18) مناهبح اليقين فى اصول الدين، علامه، حسن بن يوسف بن مطهّر حلى، ص 330، با تحقيق محمدرضا انصارى قمى، چاپ اول، 1416 ه.ق.

غلام حسين زينلى