آسیب شناسی امر به معروف و نهی از منکر

نوشته ي پيش رو با عنوان « آسيب شناسي امر به معروف و نهي از منكر» تحقيقي است ، توصيفي – تحليلي كه با بررسي معاني لغوي و اصطلاحي آن ، اهميت و جايگاه امر به معروف و نهي از منكر ، در قرآن و روايات و ذكر انواع آسيب هاي اختصاصي و عمومي و در پايان اثرات و عواقب ترك اين دو فريضه ی مهم الهي ، سعي دارد خواننده را با اين مسئله ي مهم ، بيشتر و بهتر آشنا سازد.شناخت ابعاد و زواياي امر به معروف و نهي از منكر يك اصل بنيادين است ، كه تفكر مسلمانان را زلال و ناخالصي هاي آن را جدا مي كند و آنان كه اين اصل را به خوبي شناخته اند در دام چنين لغزشگاه هاي خطرناكي قرار نمي گيرند.
بنابراين ، لازمه ي شناخت اين آسيب ها ، كسب آگاهي دقیق و روشن از آن هاست.

اين پژوهش در نهايت به اين نتيجه مي رسد كه همان طور كه امر به معروف و نهي از منكر اهميت دارد ، شناخت آسيب ها و آفت هاي آن هم مهم است و توسل به شيوه هاي فرهنگي و استفاده از استدلال هاي متين ، بهترين راه براي اين امر است. چه بسا عدم آگاهی از این آسیب ها، عواقب و اثرات نا مطلوبی برجای می گذارد که حتی منجر به نابودی یک ملت می گردد. درمان این عواقب تنها از طریق رفع علت هاست که آن هم رواج امر به معروف و نهی از منکر با جذب نیروهای آگاه همراه با برنامه ریزی دراز مدت می باشد.

نویسنده : فاطمه رحماني

فصل اول : كلياتبا نگاهي گذرا به سرگذشت بشر در مي يابيم كه امر به معروف و نهي از منكر از پيشينه اي به قدمت انسان برخوردار است. هدف بعثت انبياء الهي نيز دعوت مردم به خير ، صلاح ، توحيد و بازداشتن آن ها از پيروي طاغوت بوده است.
حضور پيام آوران وحي در عرصه ی تحولات اجتماعي به اندازه اي چشمگير است كه مي توان گفت همه ي حركت هاي اصلاحي و دگرگوني هاي سازنده در جامعه بشري در پرتو امر به معروف و نهي از منكر تحقق يافته است . 
اميرالمؤمنين علي (علیه السّلام) فرمودند :
« قِوامُ الشَرِّيعَةِ الْاَمْرُ بِالْمَعروفِ وَ النَّهْيُ عَنِ الْمُنْكَرِ »
قوام و جوهره ي وجودي شريعت ، امر به معروف و نهي از منكر است.(1) 
« امر به معروف » انتشار خوبي ها و افشاندن بذر نيكي ها در كشتزار جان آدمي است تا با به ثمر رسيدن هر بذر ، گلي از درون آن شكفته شود و در نتيجه جامعه گلزاري ، از ارزش ها ، نيكي ها و فضيلت ها گردد .
« نهي از منكر» بارش قطرات زلال باران بر سرزمين گنهكار است كه ، شعله هاي معصيت را خاموش مي سازد و به گسترش تيرگي هاي قلبش پايان مي بخشد و چنين ويژگي هايي است كه اين دو فريضه ی نوراني را بر ساير فرائض امتيازي بزرگ بخشيده است . 
قرآن كه در رأس كتاب هاي آسماني است به طرز زيبا و شگفت آوري مسئله ی امر به معروف ونهي از منكر را از جنبه هاي گوناگون به تصويركشيده است.
در قرآن شريف ، آيات بسياري در اين باره آمده است .
امر به معروف و نهي از منكر از مسائل مهمي است كه در مكتب ساير پيامبران نيز به آن توجه خاص شده و از اصول اساسي دين محسوب مي شود .
در اخبار و روايات اسلامي نيز موضوع امر به معروف و نهي از منكر ، مورد توجه و تأكيد فراوان قرارگرفته است و با توجه به اين روايات و تأكيدات فراوان آن ، به اهميت اين موضوع ومسئله بيشتر پي مي بريم .
امر به معروف و نهي از منكر در عين حال كه يك دستور ديني است و براي اجراي آن شرايط و مقرراتي در شرع مقدس اسلام بيان شده است ، يك جهاد اجتماعي نيز مي باشد .
« ناصر ، مكارم شيرازي : در پيامي به همايش « آسيب شناسي امر به معروف و نهي از منكر » در دانشگاه سمنان، اين فريضه ي الهي را از اركان مهم تعليمات اسلام دانستند و نيز ، فرمودند : امر به معروف و نهي از منكر ، نوعي جهاد اجتماعي است كه سبب اجراي ساير احكام اسلام مي گردد و به همان اندازه كه اين دو فريضه اهميت دارد آسيب هاي آن هم مهم است و فرمودند : توسل به شيوه هاي فرهنگي و استفاده از استدلال هاي متين ، بهترين راه براي امر به معروف و نهي از منكر است .
ايشان درپايان فرمودند: اين فريضه ی الهي را كه ضامن پاكي و قداست جامعه است ، احياء كنيد و اميد موفقيت همه ی شما عزيزان را از خداوند خواستارم .(2) » 
بدون شك فراگيري روش هاي صحيح اين رفتار ، امري ضروري است ، تا با اعمال صحيح آن ، بر ميزان اثر بخشي آن افزوده شده و از خطرات اجتماعي رفتارهاي دور از شأن اين فريضه ی الهي كاسته شود .
موضوع اين مقاله، بررسي اهميت وجايگاه اين دو فريضه و برخي آسيب هاي اختصاصي و عمومي امر به معروف و نهي از منكر است كه درجه اهميت اين مسئله را نشان مي دهد . 
در ادامه ی اين مقاله، به اثرات و عواقب ترك اين دو فريضه پرداختيم و در نتيجه به نكاتي بسيار جالب و ارزنده دست يافتيم .
در پايان متذكر مي شويم كه : هيچ ضرورت عقلي و علمي ايجاب نمي كند كه « آسيب شناسي» و « درمان» در يك اثر مورد تحقيق قرار گيرد . بلكه ضرورت علمي و عقلي چه بسا خلاف اين مطلب را به ذهن مي آورد ، زيرا اين دو مقوله ، دو تحقيق جداگانه مي طلبد .
بر اين اساس ، صاحب اين قلم در صدد است در مقاله ی آسیب شناسی امر به معروف و نهی از منکر باید پيشنهاد هايي اساسي براي رفع معضلات اجرايي امر به معروف و نهي از منكر را در آثاري جداگانه مطرح كرد .

تعريف و تبيين موضوع :
امر به معروف و نهي از منكر، يعني: امر كردن به انجام كارهاي شايسته و نهي كردن از انجام كارهاي ناشايست است.
امر به معروف و نهي از منكر و شناخت آسيب هاي آن ، يكي از اصول عملي اسلام و از مهم ترين فرائض ديني در اسلام و فقه اسلامي است.
موضوع امر به معروف و نهي از منكر در كتب فقهي شيعه ، بالاتر از حدّ يك واجب الهي معمولي مطرح شده و در رديف ضروريات دين از آن ياد شده كه منكر آن در صورت آگاهي ، كافر شناخته شده است(3) .
واژه ي آسيب در لغت؛ به معناي؛ صدمه، خطر، آفت، زخم و ... است و در اصطلاح به معناي عدم التزام به هنجارهاي مورد قبول جامعه ، آسيب شناخته مي شود .
بنابراين ، آسيب شناسي به معناي آن است كه در عمل ، « بايد ها » چه ميزان رعايت نگرديده است(4) .
بهترين راه شناخت اين دو فريضه ، مراجعه به شرع مقدس كه همان عقل خارجي است ، مي باشد و از طريق عقل مي توان معروفات و منكرات را شناخت ؛ زيرا عقل سليم مي تواند خوب و بد را از هم تشخيص دهد . از اين طريق مي توان فهميد ، معروف كدام است و منكر چيست .

فصل دوم : آشنايي با معاني آسيب شناسي امر به معروف و نهي از منكر
2-1- معناي آسيب ، امر ، نهي ، معروف ، منكر از لحاظ لغوي :
2-1-1- آسيب :
درلغت به معناي زخم ، ضرب ، صدمه ، تعب و رنج ، مشقت ، آفت ، نكبت ، بلا ، فتنه ، خطر، گزند ، آزار ، كوفتگي(5) ، زيان ، خسارت ، كوب ، ضربه و چيزهاي ديگر به كار رفته است(6) .
2-1-2- امر :
جمع امور ، به معني فرمان دادن ، فرمان(7) ، حكم ، كار و حادثه(8) .
- در مفهوم واژه ی امرگفته اند : « هو الطلب مع الاستعلاء » ، امر همان خواستن يا برتري است كه مترادف با فرمان است(9) .
- امر كلمه اي سه حرفي عربي است كه اگر به صورت مصدر به كار برده شود معناي آن در زبان پارسي : فرمودن ، فرمان دادن ، دستوردادن ، وادار نمودن ، واداشتن و چنان چه به صورت اسم به كار برده شود معناي آن فرمان ، فرمايش ، دستور و واداري خواهد بود(10). 
2-1-3- نهي :
باز داشتن ، منع كردن ، خلاف امر .
( نهي از منكر) ؛ باز داشتن از كار بد(11) ، جلوگيري كردن(12) .
- در مفهوم واژه نهي گفته اند : « النهي الزجر عن الشيء »
- « نهي بازداشتن از چيزي است(13)» .
- نهي كلمه اي سه حرفي عربي است كه اگر به صورت مصدر به كار برده شود معناي آن در زبان پارسي : باز داشتن و جلوگيري كردن كسي از كاري يا گفتاري يا كرداري و چنان چه به صورت اسم به كار برده شود معناي آن در زبان ما ، بازداري و جلوگيري كسي از كاري يا گفتاري يا كرداري خواهد بود(14). 
2-1-4- معروف :
المعروف : کار نیکو از نظر شرع و عقل ، بر خلاف منکر(15)
المعروف : ( عرف ) : مشهور ، شناخته شده ، نيكويي ، رزق ، طاعت خدا(16).
- واژه « معروف» : در لغت به معناي شناخته شده و مقصود آن كارهايي است كه مورد تأييد عقل و شرع است(17) . 
- معروف : كلمه اي پنج حرفي عربي و اسم مفعول از فعل عرف يعرف است و معناي آن به زبان فارسي : دانسته شده ، شناخته شده مي باشد . معناهاي نامي ، نامدار ، نامور ، نامبردار ، بلند آوازه و سرشناس نيز براي معروف نوشته اند(18) . 
2-1-5- منكر :
المنکَر: کار ناپسند از نظر مردم، کار زشت و ناپسند از نظر شرع
المنکِر: انکار کننده، کسی که چیزی یا دیگری را نشناسد(19). 
منکر: از ماده‌ی « انکار » و « نکر» : ناشناخته ، ناپسند ، زشت و قبیح که جمع آن منکرات و مناکر می‌باشد(20).
- واژه «منكر» : نيز به معني ناشناخته و مقصود از آن كارهايي است كه مورد نكوهش عقل و شرع است(21) .
- منكر : كلمه اي چهار حرفي عربي و اسم مفعول از فعل ( مزيد ) انكر ينكر است و معناي آن به زبان فارسي : نادانسته ، ناشناخته و بي نشان ... است . معناهاي ناروا ، بد ، قبيح ، ناشايسته نيز براي منكر گفته اند(22). 
2-1-6- امر به معروف :
يعني : امر به انجام كار هاي شايسته و پسنديده .
2-1-7- نهي از منكر :
يعني : نهي از انجام كار هاي ناشايست و ناپسند(23).
2-2- معناي آسيب و آسيب شناسي ، معروف و منكر از لحاظ اصطلاحي :
2-2-1- آسيب : 
آسيب و انحراف و يا كج روي ، مفاهيمي معادل و مشابه هستند . 
مفهوم مشتركي كه در اين دو واژه مي توان يافت عبارت است از : 
عدم التزام به آن چه كه بايد باشد. بنابراين ، عدم التزام عملي به هنجارهاي مورد قبول جامعه ، آسيب شناخته مي شود .
بنابراين ، آسيب شناسي به معناي آن است كه در عمل ، « بايد ها » چه ميزان رعايت نگرديده است(24) .
2-2-2- آسيب شناسي امر به معروف و نهي از منكر :
هرگونه آفت و خطر و گزند و ناراحتي كه ممكن است به اين دو ، واجب الهي ، در مرحله ي شناخت و اجرا ، از ناحيه ی اجرا كننده و اجرا شونده ، وارد آيد و اين عمل ظريف را با اشكال و گزند و آسيب مواجه كند، مي باشد.(25)
2-2-3- معروف :
كارهايي كه اسلام آن ها را واجب كرده(26).
- اسمي است كه براي هر كاري ، با عقل و شريعت نيكو شناخته شده(27).
- هركار نيكي كه علاوه بر نيكي آن ، انجام دهنده اش ، آن را به اين وصف ( نيكي) بشناسد(28) . 
2-2-4- منكر :
كارهايي كه اسلام آن ها را حرام نموده(29) .
- چيزي كه به زشتي شناخته شده(30) .
- هركار بدي كه انجام دهنده ي آن ، خودش آن را به اين وصف (بدي) بشناسد و يا توسط ديگري شناسانده شود(31).